Bilim Bilmek Twitter'da

Bilim Teknik yeniliklerini, duyurularını, yeni burs veren kurumları ve öne çıkan bilimsel bilgileri takip etmek için tıklayın: twitter.com/BilimBilmek

En Son Gündem

Türk Yapımı İnsansız Hava Aracı Bayraktar

Teknolojisiyle, yazılımıyla tamamen Türk mühendislerinin eseri olan Bayraktar, Kale-Baykar Makine ortak yapımı. İki yıldır başarıyla kullanılıyor. İşin arkasında Baba Özdemir Bayraktar ve üç oğlu Haluk, Selçuk ve Ahmet'in akıl almaz bir.
Devamı

El Cezeri'nin Müzisyenli Büyük Su Saati

2011-09-13

Günün başlangıcında güneş doğduğunda, güneşi ifade eden dairenin merkezi, bulunduğu yıldız burcunun karşısında yer alır. Güneş, senenin o gününde bulunduğu burcu ile birlikte öğleye kadar dairede yükselir ve akşam sağ tarafta batar..
Devamı

Önemli Linkler

Bilim Bilmek

BilimBilmek.com sitesi ilkin 1990'ların ortalarında ODTÜ Fizik Bölümü'nde newton . physics . metu . edu . tr adresi altında yayınlanmaya başlanmıştır. Türkiye'de bilim, bilim felsefesi ve robotik konusundaki kayda değer makaleleri bir arada ve kolay kullanılır bir biçimde tasniflemeyi hedefler. Bilim Bilmek sitesi en son 20 Ağustos 2011'de köklü bir değişiklik geçirmiş ve çağdaş internet anlayışına uyarlanmıştır.

El Cezeri'nin Müzisyenli Büyük Su Saati

Bu yazıyı okuyanlar önce şunları okudular:

Günün başlangıcında güneş doğduğunda, güneşi ifade eden dairenin merkezi, bulunduğu yıldız burcunun karşısında yer alır. Güneş, senenin o gününde bulunduğu burcu ile beraber öğleye kadar dairede yükselir ve akşam sağ tarafta batar. Dolayısıyla güneş ile birlikte, gün boyunca 12 burç, 6 adedi gündüz ve 6 adedi gece saatlerinde olmak üzere, doğar ve batar.

Diyarbakır'da Artuklu Nureddin Muhammed (1167-1185) ile oğulları Kutbeddin Sökmen (1185-1201) ve Nasireddin Mahmut (1201-1223) döneminde saray mühendisi olarak çalışmış bulunan El Cezeri (Bedi el-Zaman Ebul İzz İbn İsmail İbn el Rezzaz) 1206'da yazdığı "Kitab el Hiyel" ya da Harika Düzenler Kitabının saatlere ayrılan bölümü on kısımdan oluşmaktadır. Bu kısımların başlıkları kısaca şu şekildedir:

1) Müzisyenli büyük su saati,

2) Müzisyenli su saati,

3) Kayıklı su saati,

4) Fiili su saati,

5) Kase biçimli masa saati,

6) Tavuslu su saati,

7) Kılıçlı mum saati,

8) Yazıcılı mum saati,

9) Maymunlu mum saati,

10) Kapılı mum saati.

Görüldüğü gibi kitabın bu bölümünde beşi su ve beşi mum olmak üzere toplam 10 adet saat yer almaktadır. Bunun dışında kitabın 6'ıncı bölümünde 5'inci düzen olarak anlatılan bir de "Batar kaplı saat" mevcuttur. Bu saatin çalışma prensibi daha ilkin Otomasyon Dergisi - Kasım 92 - Sayfa 88-90'da etraflı bir biçimde anlatılmıştır.

Bu yazıda incelenecek olan ise, El Cezeri'nin müzisyenli büyük saati, kitabında en önem verdiği ve en etraflı anlattığı düzendir. Saati bir tek yazı çerçevesinde incelemek olası olmadığından burada ilk olarak saatin dış görünüşü ele alınacaktır.

Saat büyük bir olasılıkla bir salonun ya da bir binanın dışa (bir meydana) açık korunaklı bir duvarında yer almaktadır. Dış görünüş bakımından saatin ön yüzeyi bir binanın biraz dışa taşan ana taç kapısına benzer (Resim 1). Yerden iki kişi boyu (3,5 m) yükselen bu yüzeyde zamanı belirlemeye yarayan değişik elemanlar bulunur. Yüzeyin ortasında ortalama 9 karış (2,25 m) yüksekliğinde ve 5,5 karış (1,375 m) genişliğinde bir kapı yer alır.

Bu kapı ahşap ya da bronz bir duvarla örtülmüştür. Kapının üst tarafında yan yana sıralı 12 adet küçük kapıcık bulunur (Ti - Ti) (harfler için Şekil 1'e bakınız). Bu kapıcıkların iki tarafa açılan kanatları gün başlangıcında kapalıdır. Kapıların hemen altında yan yana sıralı 12 adet ikinci bir kapı dizisi vardır (Tii - Tii). Günün başlangıcında bu kapılar aynı renktedir.

İkinci kapı dizisinin hemen altında bir parmak (2 cm) genişliğinde dışa taşan bir pervaz bulunur (S-S). Bu pervazın hemen üzerinde, sol tarafta 1 dinar'lık madeni para çapında (2 cm) hilal şeklinde bir parça görülür (D). Ay şeklindeki bu parça pervazın arkasında dıştan görülecek biçimde ikinci kapı dizisinin önünde gün ve gece boyunca soldan sağa doğru hareket eder.

Pervazın altındaki kapının her iki tarafında, duvarın içine doğru girinti yapan, iki adet oyuk (niş) bulunur (V1 - V2). Bu oyuklarda kanatlarını yana doğru açmış iki doğan durmaktadır. Oyukların arasında kapının yarım daire şeklindeki üst kenarı boyunca 12 adet cam pencere sıralıdır (S-S). Doğanların önündeki kaidelerin üzerinde ise birer madeni kap yer almaktadır. Her madeni kabın içinde dıştan görülmeyen bir zil (simbal) bulunur (B1 - B2).

En altta, yandaki her iki sütun çiftinin ve kapının önünde, 5 müzisyen sıralıdır. Sol tarafta ayakta iki trompetçi (M3, M4), ortada biri oturan diğeri ayakta duran iki davulcu (M1, M4) ve en sağda ayakta bir zil çalar (simbalist) bulunur (M5).

Kapı biçimindeki ön cephenin üzerinde önden sadece yarısı görülen dairesel bir levha bulunur (Resim 2). Bu levhanın kenarında 12 adet yıldız burcunun simgesi çizilidir (soldan sağa: koç, boğa, ikizler, yengeç, aslan, başak, terazi, akrep, yay, oğlak, kova ve balık). Dıştan bakan kişi bu burçlardan sadece 6 tanesini görür (Resim 1'de üst yarısını). Burçlar şeridinin altında güneşi temsil eden bir levha ve bunun altında ayı temsil eden bir cam pencere yer alır.

Saate dıştan bakan kişinin saati nasıl değerlendirdiğini açıklayalım. Günün başlangıcında kapı dizilerinin altındaki pervazın üzerindeki hilal (D), gözle takip edilemeyecek bir hızla, soldan başlayarak sağa doğru hareket eder. Hilal ilk ile ikinci kapının arasına gelince üst sıradaki kapının iki kanadı açılır ve kapının arkasında bir kişi şekli belirir.

Aynı anda ikinci kapı sırasında pencerenin rengi değişir ve "1" İllahi al Mülk" (Hükümranlık Allahındır) yazısı çıkar (Resim 1'de bu an görüntülenmiştir). Bu olaylar oluşurken kapının her iki yanındaki oyukların içinde duran doğanlar kafalarını önlerindeki kabın üzerine gelecek biçimde uzatır ve gagalarını açarak kaba birer madeni gülle bırakır. Madeni gülleler kabın içindeki zilin üzerine düşünce uzaktan duyulan güçlü bir ses işitilir. Gülleler düştükten sonra kuş kafaları geriye çekilerek yeniden ilk konuma döner.

Bu olaylar her saat başı, altıncı saate kadar, aynen tekrarlanır. Altıncı saatte ayrıca iki trompet, iki davul ve bir zil çalardan oluşan 5 kişilik müzisyen grubu bir süre müzik yapar. Grubun müzik yapma işlemi günün 9'uncu ve 12'inci saatinde tekrarlanır.

Taç kapı biçimindeki saat yüzeyinin üzerindeki yarı dairede ise olay aşağıdaki biçimde gelişir. Günün başlangıcında güneş doğduğunda, güneşi ifade eden dairenin merkezi, bulunduğu yıldız burcunun karşısında yer alır. Güneş, senenin o gününde bulunduğu burcu ile beraber öğleye kadar dairede yükselir ve akşam sağ tarafta batar. Dolayısıyla güneş ile birlikte, gün boyunca 12 burç, 6 adedi gündüz ve 6 adedi gece saatlerinde olmak üzere, doğar ve batar.

Benzer biçimde gece saatlerinde ay dairesi de o esnada bulunduğu yıldız burcunun karşısında bulunur. Ay dairesinde ayın artan hilal, dolunay ya da azalan hilal şeklinde olduğu da görülür.

Kapı kemerinin kenarında yer alan ve yarım daire şeklinde sıralanan yuvarlak pencerelerin arkasında geceleyin ışık yanar. Aydınlanan pencere sayısı gece izleyiciye o anda gecenin kaçıncı saatinde bulunulduğunu belirtir. Ayrıca geceleyin 6'ıncı, 9'uncu ve 12'inci saatlerde gündüz olduğu gibi müzisyenler müzik yapar ve doğanlar her saat başı madeni topları zillerin üzerine bırakarak saat başlarını saatin uzağındaki kişilere duyurur.

Osmanlıların en son dönemine kadar kullanılmış olan "ezani saat" sisteminde

yeni gün, güneşin batması ile başlar.

Yukarıdaki anlatımdan açıkça anlaşıldığı gibi bu gösterişli ve izleyiciyi bugün bile hayrete düşürecek olan saat, "zamani saatleri" vermektedir. Helenistik dönemden İslam dünyasına geçmiş ve uzun süre kullanılmış olan bu saat sisteminde gece ve gündüz süreleri ayrı ayrı 12 eşit saate bölünür. Osmanlıların en son dönemine kadar kullanılmış olan "ezani saat" sisteminde ise yeni gün, güneşin batması ile başlar, ama bir gün süresi, güneş yeniden batıncaya kadar, 24 eşit saate bölünür. Zamani saatler hayatını güneşin doğuş ve batışına göre ayarlayan toplumlarda önem taşır. Saat sürelerinin gece, gündüz ve ayrıca mevsimlere göre değişik olması bu saat sisteminin bir sakıncasıdır.

Kaynaklar

1. El-Cezeri: "Olağanüstü Mekanik Araçların Bilgisi Hakkında Kitap" - Kültür Bakanlığı Yayınları / 1207, Bilim ve Teknoloji Dizisi / 2, 1990.

2. E. Wiedemann, F. Hauser: "Über die Uhren im Bereich der İslamischen Kultur" Nova Acta, Band C, Nr. 5, 1915.

3. D. R. Hill: "The Book of Knowledge of Ingenious Mechanical Devices", Reidel, 1974.

Referans: El Cezeri'nin Müzisyenli Büyük Su Saati, Prof. Dr. Atilla Bir (İTÜ), Y. Müh. Mahmut Kayral (İTÜ), Otomasyon Dergisi, Şubat 1998, syf. 62-64